زمان
آیا غیر از این در اصل جهان هستی، اصل دیگری نیز وجود دارد؟ و آیا ساختمان هستی پایه دیگری هم دارد؟ آری اصل دیگری وجود دارد که همه ما از آن مطلع هستیم و از بزرگترین فلاسفه عالم گرفته تا عادی ترین مردم دنیا این یک اصل دیگر کائنات را قبول دارند. این اصل عبارت است از «زمان». در کلیه امور این عالم و در موجودات هیچ چیزی بی زمان نیست. بنابراین چنانکه همه متفقند این عالم عالمی زمانی است.
هنگامی که پرسیده می شود که زمان چیست و چطور می شود قسمت های آنرا با هم ارتباط داد جواب آن بسیار آسان است. در این مبحث فلسفی که زمان حقیقتی است برونی یا درونی خود را مستغرق نسازیم زیرا در هر دو صورت آنچه درباره زمان می دانیم آنقدر واضح و آشکار است که جای هیچ تردید نیست، زیرا زمان نه از لحاظ فرضیه و موهومات بلکه از جنبه تجربیات شامل سه قسمت است: گذشته، حال و آینده.
چنانکه قبلا در مورد فضا و ماده سوالاتی مطرح گردید و جواب آنها داده شد، در مورد زمان نیز باید تحقیق کرد. اولاً آیا زمان سه گانگی مطلق دارد؟ یعنی آیا کمتر از گذشته، حال و آینده است یا بیشتر؟ جواب آن واضح است، زمان شامل سه حالت است و فقط سه تا است و همیشه خواهد بود. حالتی غیر از گذشته و حال و آینده نبوده و نخواهد بود و کمتر از سه حالت نیز نمی باشد، زیرا یکی از اینها نمی تواند جایگزین دیگری شود. اصولا جنبه سه گانگی زمان بر همه معلوم است. آیا زمان به طوری شامل یک اصل سه گانه است که وجود دوتا بدون وجود سومی امکان پذیر است؟ مسلماً چنین نیست زیرا زمان بدون گذشته و حال و آینده مفهومی ندارد. مثلا اگر گذشته نبود قبل از این لحظه زمان هرگز وجود نداشت و تا چند لحظه دیگر این لحظه نیز در شمار نیستی در می آید. اگر حال نداشتیم لحظه ای نبود که زمان وجود داشته باشد و اگر آینده نباشد زمان در حال نابود می شود و در این صورت چون آینده ای وجود ندارد زمان طبیعتا صورت نیستی به خود می پذیرد. بدون بودن یکی از این سه، وجود زمان محال است.
آیا در این صورت زمان دارای یگانگی مطلق است؟ آیا این سه حالت (گذشته، حال و آینده) چنان با هم متحدند که هر یک شامل دوی دیگر هست؟ باورنکردنی به نظر می رسد که در جهان هستی یک اصل دیگری نیز باشد که هم یگانگی و هم سه گانگی مطلق داشته باشد. برای اینکه این نتیجه ساخته خیال ما نباشد، موضوع را با دقت بیشتری مطالعه می کنیم. با این سوال که آیا هر حالت زمان شامل همه است پاسخ می دهیم: آری تمام زمان یا (آینده) بوده یا هست یا خواهد بود! بدین ترتیب (آینده) شامل همه است همچنین تمام زمان (حال) بوده و هست و یا خواهد بود و این حالت نیز شامل آن دیگری نیز می باشد. به همین ترتیب تمام زمان (گذشته) است یا خواهد بود. در ابتدا تما زمان آینده بود. اکنون همه حال است و در آخر تمام زمان گذشته خواهد بود. هر کدام شامل آن دوی دیگر نیز هست و همانطوری که زمان مطلقا یکی است سه تا نیز می باشد.
آیا زمان سه گانه و یگانه، سه جنبه هستی به خود گرفته است؟ مسلماً چنین ایت زیرا گذشته، خال و آینده جمعاً زمان را به وجود می آورند نه اینکه تعریف می کنند که کار زمان چیست زیرا خودشان ذات و جوهر هستی زمان را تشکیل می دهند. آیا یگانگی و سه گانگی زمان از یگانه و سه گانه بودن فضا و ماده کمتر است یا بیشتر؟ چنانکه دیدیم که موضوع ماده عمیق تر و دامنه دارتر از موضوع فضا بود همچنین موضوع زمان از این هر دو پیچیده تر و وسیع تر است. شاید علتش این باشد که از میان سه اصل موجودات، بستگی زمان به دنیای معنوی از همه بیشتر است. تحقیقات در این قلمرو اسرارآمیز و بسیار جالب و شگفت انگیز است ولی نبایستی باعث بیم و هراس گردد.